Alışveri̇ş merkezleri̇ni̇n Türki̇ye’deki̇ mevzuat çerçevesi̇nde değerlendi̇ri̇lmesi̇

Abstract

Küresel ölçekte alışveriş merkezlerinin tarihsel gelişim süreci incelendiğinde, ticaret alanlarının alışveriş merkezlerine dönüşüm sürecinde ilk adımların Avrupa’da atıldığı bilinmektedir (Birol, 2005; Geç, 2008 ve Kiriş, 2010). Günümüz alışveriş merkezlerinin ilk örnekleri ise Amerika’da görülmüştür. Kısa bir süre içerisinde modern alışveriş merkezlerinin ilk benzerleri Türkiye de dâhil olmak üzere pek çok ülkede inşa edilmiştir. 1950’li yıllarda Türkiye’nin, gelişmiş ülkelerin perakende sektörü düzenlemelerinden önemli ölçüde etkilendiği görülmektedir. Bu durumun bir sonucu olarak Türkiye’de Migros ve Gima gibi perakende zinciri olan büyük markalar açılmış ve bir perakende altyapısı oluşturulmaya çalışılmıştır. Oluşturulan bu perakende altyapısı, Türkiye’de alışveriş merkezlerinin açılmasında bir altyapı görevi görmüştür. 1990’lı yıllara gelindiğinde, liberal ekonomik politikaların benimsenmesiyle birlikte, toplumdaki yaşam tarzları ve istekleri değişmeye başlamıştır. Ekonominin yabancı sermayeye açılmasının bir yansıması olarak tüketicilerin ithal mallara olan ilgisi artmış ve bu ürünlerin bulunduğu alışveriş merkezleri (AVM) talep görmeye başlamıştır. İstanbul’daki Galleria AVM (1988) ve Ankara’daki Atakule AVM (1989), Türkiye’deki alışveriş merkezlerinin ilk örnekleri olarak kabul edilmektedir. Türkiye’de 2008-2009 küresel finans krizi döneminde dahi 70 adet AVM’nin açılması, AVM gelişiminin oldukça hızlı olduğunu göstermektedir. 2014 yılında Türkiye genelinde faaliyet halinde, inşaat halinde ve proje aşamasında olmak üzere toplam 412 adet AVM bulunmaktadır ve bu merkezlerin toplam kiralanabilir alanı 10,8 milyon m2’ye ulaşmıştır (AARREC, 2015). Bu çalışmanın amacı; günümüzde kentsel alanlarda önemli bir yer edinen ve kentsel sistemi doğrudan etkileyen alışveriş merkezlerini ve alışveriş merkezlerinin gelişimini, Türkiye’deki mevcut mevzuat çerçevesinde değerlendirmektir. Bu amaç doğrultusunda, çalışmanın ikinci bölümünde, planlama dinamikleri çerçevesinde ticaret alanları ve AVM’lerin, dünyadaki ve Türkiye’deki tarihsel gelişim süreçleri özetlenmiştir. Üçüncü bölümde ise, ülkemizde AVM’lerin planlanmasına yönelik olan üç farklı kanun ve yedi yönetmelik detaylı olarak incelenmiştir. Araştırmacılar tarafından yapılan bu inceleme sonucunda güncel mevzuatta eksik bulunan boyutlar ele alınmış ve detaylandırılması gerekli olan konular altı ana değişken altında değerlendirilmiştir. Bu değişkenleri; tanımlar, standartlar ve sınıflandırmalar, yer seçimi kararları, ekolojik çevrenin korunması, ulaşım ve otopark altyapısı, planlar arasındaki hiyerarşi ve lejant içerikleri olarak tanımlamak mümkündür. Çalışmanın dördüncü bölümünde, dünyada ve Türkiye’de alışveriş merkezlerine yönelik politika ve mevzuatın gelişimi ülke örnekleri üzerinden tartışılarak, farklılıklar ve benzerlikler üzerine bir karşılaştırma yapılmıştır. Çalışmanın sonuç bölümünde ise tüm değerlendirme sonuçları özetlenmiş ve mevzuat içerisinde ele alınmayan diğer önemli konulara dikkat çekilmeye çalışılmıştır.

Location decision and standards of shopping malls keep relevancy at a standstill position in the planning agenda of Turkey when considered the increasing numbers of construction even though the economic crisis in the World. By the end of June 2014, the number of shopping malls has reached to 412 (including under construction) and the total gross leasable area to 10.8 million m2 (AARREC, 2015). While there are many regulations and planning legislative frameworks related to the classification and standards of shopping malls around the world, such development has just began to form in Turkey. Although some regulations for planning the retail spaces have existed since the 1960s, many of them lacked both international standards and a national classification schema that fits for Turkey's unique market demands. This research attempts to fulfill a part in understanding the historical journey of shopping malls in Turkey with reference to the cases of Europe, Asia and America. The literature review aims to explore the variations in standards and classification schemas among different geographies in time. Based on the literature review, secondly, the research aims to shed light on the current legislative framework in Turkey with regard to planning, design and classification of shopping malls. To this end; three laws and seven regulations have been analyzed through a set of six parameters derived from literature review. These parameters are: definitions and standards, location decisions, protection of ecological environment, transportation and parking, hierarchy between the plans and legend categories of plans. Results indicate that recent legislative framework of Turkey cannot fully address a unique, sustainable and national classification schema for shopping malls. The framework also fail in defining the location decision parameters. Whilst, the new law for shopping malls attempts to regulate and address the need for parking lots comprehensively. On the other hand the same law neglects the hierarchy of plans and needs to be improved.